Skarszewski Wojciech Józef Marcin h. Leszczyc (1742–1827), podkanclerzy w. kor., arcybiskup warszawski i prymas Król. Pol., pisarz polemiczny i religijny. Ur. 23 IV, był synem Marcina i Marianny (v. Marii) z Szymborskich. Wg akt procesu informacyjnego został ochrzczony 10 XI 1743 w kościele paraf. w Janowie (archidiec. lwowska, prawdopodobnie ziemia halicka).

Wg tegoż źródła uczył się S. u jezuitów w Kamieńcu i we Lwowie; prawdopodobnie studiował w Rzymie. Dn. 10 V 1773 uzyskał doktorat praw na Uniw. Krak. Wg własnej relacji S. obrał karierę duchowną pod wpływem bpa chełmskiego Jana Alojzego Aleksandrowicza. Podjął naukę teologii w warszawskim seminarium misjonarzy, a 21 VII 1776 otrzymał z rąk bpa Aleksandrowicza święcenia kapłańskie. Wcześniej, jeszcze jako kleryk, dostał dzięki bpowi kamienieckiemu Adamowi Krasińskiemu kanonię kamieniecką. Już w seminarium zasłynął z wymowy, głosząc – wydawane później – kazania w kościołach warszawskich.

W r. 1776 S. opublikował traktat pt. Prawdziwy stan duchowieństwa w Polsce (W., przedruk Kalisz 1777), mający uprzedzić próby obciążenia duchowieństwa nowymi podatkami na sejmie 1776. Dowodził tu, iż religia, a tym samym duchowieństwo jest ważnym filarem państwa, przy czym powoływał się na opinie autorów oświecenia: J. Locke’a, Woltera, Monteskiusza i J. J. Rousseau. Zarazem przypominał, że hierarchia katolicka wywodzi się ze szlachty, nie jest więc jej obcy los państwa, i uwydatniał odpowiedzialność duchowieństwa za wychowanie i wykształcenie młodzieży. Akcentował duży wkład duchowieństwa katolickiego w finanse państwa w postaci subsidium charitativum; argument ten pojawiał się później we wszystkich prawie tekstach polemicznych S-ego, dotyczących sytuacji materialnej duchowieństwa. Przypominał, że Kościół utracił część swoich dochodów z ziem oderwanych w pierwszym rozbiorze. Stan materialny niższego kleru przyrównywał do poziomu «pracowitego kmiotka». Powyższy traktat został ponownie przedrukowany w prawie niezmienionej formie w r. 1784 jako Myśli wyjęte z dzieła dawniej drukowanego pod tytułem Prawdziwy stan duchowieństwa w Polsce [b.m.w.]. Jego publikacja mogła być związana z przypadającymi na ten rok obradami sejmu.

Prawdopodobnie jeszcze podczas studiów seminaryjnych w Warszawie poznał S. bliżej Józefa Ignacego Rybińskiego, który tuż po objęciu diec. włocławskiej i pomorskiej mianował go 4 IX 1777 audytorem, zaś dwa dni później – sędzią generalnym diecezji. Zakres władzy audytorskiej Rybiński powiększył S-emu aktem wydanym w Warszawie 5 III 1778. Podczas częstej nieobecności Rybińskiego S. umiejętnie i gorliwie prowadził sprawy diecezji. Szybko posuwał się po szczeblach kariery duchownej: został kolejno kanonikiem, scholastykiem i prepozytem wolborskim, kanonikiem katedralnym włocławskim (instalacja na kanonię 20 I 1779), archidiakonem pomorskim (19 III 1780). Został nadto koadiutorem Kajetana Ghigiottiego na probostwie w Gołębiu, dostał probostwo w Raciążku oraz w Niesułkowie (w r. 1784). Poza uposażeniem związanym z tymi prebendami otrzymał od Rybińskiego wieś gracjalną Byczynę oraz dziesięcinę ze wsi Ostrowąs.

Prawdopodobnie na zlecenie nuncjusza G.A. Archettiego S. opracował memoriał, który miał wyrażać stanowisko całego duchowieństwa wobec przygotowanego przez ekskanclerza Andrzeja Zamoyskiego kodeksu praw, uprzedzając debatę sejmową r. 1778 nad tym kodeksem. Po dwuletniej pracy ukazały się Uwagi polityczne imieniem stanu duchownego do zbioru praw polskich podane (Kalisz 1778). Autor zapewniał, że chciał tylko uszanowania dotychczasowych prerogatyw stanu duchownego, w tym zabezpieczenia wyznaniu katolickiemu pozycji dominującej, przywrócenia Kościołowi katolickiemu odrębnego sądownictwa, które jako jedyne byłoby władne orzekać w sprawach dotyczących bezpośrednio duchowieństwa, poddania świeckich jurysdykcji kościelnej w sprawach związanych z religią. Konstytucję sejmu 1768 r. zakazującą Kościołowi nabywania dóbr ziemskich uznał za jedną z głównych przyczyn złej kondycji finansowej duchowieństwa. Postulował usprawnienie procedury orzekania w sprawach o dziesięciny; jeśli miałyby one należeć do kompetencji sądów świeckich, powinny być rozstrzygane na poziomie grodu, bez możliwości dalszego odwołania. S. obawiał się, że może zostać potwierdzony zakaz z r. 1768 dotyczący wstępowania do zakonów osób zbyt młodych. Jako że wcześniej powyższe prawo nie obowiązywało zakonów zajmujących się nauczaniem (pijarzy, jezuici), domagał się, aby i inne zakony mogły zająć się edukacją.

W r. 1779 Rybiński wyznaczył S-ego na wizytatora dekanatu wolborskiego. Składając w r. 1781 sprawozdanie do Rzymu (relację o stanie diecezji) wystawił S-emu jak najlepszą opinię i t.r., w związku z wyjazdem za granicę, powierzył mu na okres swej nieobecności administrację diecezji. S. pełnił te obowiązki do października 1784, dobrze się z nich wywiązując; wiele uwagi poświęcił miastom i troszcząc się o ich rozwój, zakazał mieszczanom włocławskim sprzedaży nieruchomości szlachcie bez pozwolenia biskupa. Bezskutecznie S. zabiegał o stworzenie seminarium duchownego dla części diecezji znajdującej się pod panowaniem pruskim. W r. 1782, po przejściu sufragana Macieja Grzegorza Garnysza na biskupstwo chełmskie, S. objął prepozyturę w kapitule włocławskiej; został nadto mianowany oficjałem pomorskim, proboszczem i oficjałem gdańskim. W kwietniu 1783 przebywał S. w Warszawie, skąd 6 IV wezwał proboszczów swej diecezji do wsparcia królewskiego planu sporządzenia mapy Polski. Po otrzymaniu w r. 1786 nominacji na pisarstwo w. kor. (duchowne), S. zrezygnował z funkcji audytora oraz sędziego generalnego na diec. włocławską i pomorską. W r. 1787 został mianowany przez Stanisława Augusta sekretarzem Rady Nieustającej. O powyższą nominację dla S-ego zabiegał u króla Rybiński. Dn. 7 IX t.r. S. dostał Order św. Stanisława.

W r. 1790, za wstawiennictwem Rybińskiego, uzyskał S. nominację na koadiutora opata sulejowskich cystersów, 15 X t.r. mianował go król biskupem chełmsko-lubelskim. Za awansem S-ego stał, obok prymasa Michała Jerzego Poniatowskiego, bpa Rybińskiego i być może nuncjusza papieskiego F. Saluzzy, również bp Adam Naruszewicz, który niejednokrotnie zwracał się bezpośrednio do króla z prośbami o konkretne urzędy dla S-ego. Dn. 30 X formalnego obioru S-ego dokonała zebrana w Krasnymstawie kapituła. Prekonizowany 29 XI t.r., sakrę biskupią S. otrzymał 6 II 1791 w Warszawie w kościele Wizytek z rąk bpa poznańskiego Antoniego Onufrego Okęckiego. Za otrzymane biskupstwo S. podziękował królowi 10 II t.r. (Głos […] biskupa chełmskiego i lubelskiego […] na sesji sejmowej…, W.). W związku z przejściem na biskupstwo S. zrezygnował 14 I 1791 z prepozytury kapitulnej włocławskiej, zaś 11 V t.r. z wolborskiej. Dn. 28 II 1791 w Warszawie S. mianował audytorem diec. chełmsko-lubelskiej ks. Jana Pawła Woronicza. Tuż po objęciu władzy biskupiej postanowił przeprowadzić generalną wizytację swojej diecezji, lecz zatrudnienia natury politycznej nie pozwoliły mu na zrealizowanie tego zamierzenia aż do r. 1796.

Dn. 17 II S. złożył akces do konfederacji sejmowej. Przemawiając tego dnia w sejmie podkreślał konieczność przyspieszenia prac nad poprawą formy rządu, poprzez odesłanie mniej istotnych spraw do decyzji stosownej deputacji oraz ostrzegał, że sprzyjająca podjętej reformie sytuacja międzynarodowa może w każdej chwili ulec pogorszeniu (Głos […] 17 lutego roku 1791). Do kwestii przyspieszenia prac nad reformą rządu powrócił również w mowie wygłoszonej 24 III.

W przygotowania poprzedzające uchwalenie Konstytucji 3 maja S. nie był wtajemniczony. W opinii współczesnych S. należał do malkontentów, mogących zablokować jej uchwalenie. Na sesji 3 V wypowiedział się przeciw Ustawie Rządowej, lecz zaprzysiągł ją i 18 V wszedł do powiększonej wówczas deputacji konstytucyjnej; przemawiając w jej imieniu 26 V wniósł projekt dotyczący sejmików. Oceniając pozytywnie przyspieszenie prac sejmu, skrytykował sposób uchwalenia Konstytucji. Wyraził również nadzieję, że wszystkie jej kontrowersyjne fragmenty zostaną wyjaśnione. Dn. 1 VI t.r. dostał Order Orła Białego.

Dn. 22 IX S. podał w imieniu kolegium biskupów (podpisany swoim nazwiskiem) projekt konstytucji o miastach duchownych. Został on odczytany na sesji tego samego dnia (Miasta duchowne w krajach Rzeczypospolitej – błędnie datowany przez Estreichera na 1793 r.). Na wniosek posła poznańskiego Ignacego Wyssogoty Zakrzewskiego (późniejszego prezydenta Warszawy), aby dopuścić miasta duchowne do prerogatyw miast wolnych, S. odpowiedział, iż wymagałoby to ze strony tych pierwszych zadośćuczynienia finansowego dla dotychczasowych właścicieli. Na sesjach jesiennych występował S. przeciw projektom sprzedaży królewszczyzn. Lepszym rozwiązaniem byłoby wg niego puszczanie królewszczyzn w 50-letnią dzierżawę (Głos […] dnia 14 listopada R. 1791 miany).

S. skrytykował projekt ustawy o ustanowieniu stałej hierarchii duchownej Kościoła prawosławnego w Rzpltej, broniąc przywilejów katolicyzmu jako wyznania panującego. W mowie na sesji 21 V 1792 ostrzegł przed wzmacnianiem prawosławia, argumentując, że «póki trwać będzie w kraju dyzunia, póty lękać się potrzeba obcego wpływu z przyczyny tego wyznania» (Głos […] dnia 21 maja roku 1792 miany). Odpierając zarzuty o fanatyzm i nie liczenie się z dobrem Rzpltej, S. uzasadniał swój sprzeciw brakiem równouprawnienia Kościoła katolickiego w krajach niekatolickich, w tym także w Rosji.

Jeszcze przed Sejmem Wielkim z otoczenia prymasa Poniatowskiego wyszła inicjatywa przygotowania zorganizowanej obrony interesów duchowieństwa na sejmie, czemu S. miał służyć swym piórem. W r. 1788 opublikował List plebana do korrespondenta warszawskiego [b.m.w.], w którym krytycznie ustosunkował się do wysuwanego w instrukcjach sejmikowych postulatu, aby kosztami planowanej aukcji wojska obciążyć wyłącznie duchowieństwo. S. wyrażał obawy, że kolejne zmniejszenie funduszów Kościoła, może mu uniemożliwić sprawowanie istotnych dla państwa posług, w tym edukacji publicznej. Pismo S-ego spotkało się z polemiką w bezimiennej broszurze „Poparcie uwag nad życiem Jana Zamoyskiego” oraz w „Projekcie sejmowym z autora Zgoda i Niezgoda wynikającym” autorstwa Jacka Jezierskiego. S. replikował, wydając w r. 1789 Odpowiedź plebana na nowe zarzuty przeciwko duchowieństwu polskiemu (W.). Po raz kolejny starał się zaprzeczyć opiniom o bogactwach duchowieństwa i zarzucił szlachcie, iż obciążając księży głównymi kosztami powiększenia i utrzymania wojska, chce sama uniknąć nowych podatków. Zadeklarował jednocześnie, że biskupi gotowi są ponieść nowe ofiary finansowe na aukcję wojska. Krytycznie odniósł się do pomysłu wprowadzenia – na wzór austriacki – zależności hierarchii kościelnej i samego Kościoła katolickiego od władzy świeckiej. Podobnie argumentował S. w kolejnym piśmie pt. Respons Księdza Plebana do Korespondenta Warszawskiego ([b.m.w.] 1789).

W r. 1790 wyszła broszura S-ego pt. Kalkulacja pożytków Rzeczypospolitej z odebranego na Skarb funduszu biskupstwa krakowskiego, będąca odpowiedzią na ustawę z 17 VII 1789 o konfiskacie dóbr biskupstwa krakowskiego na rzecz skarbu państwa. Uważał, że zamiast odbierać Kościołowi dobra biskupstwa krakowskiego, należało wydzielić z niego mniejsze biskupstwa, a płacone przez nowych biskupów podatki zwiększyłyby wpływy do skarbu. S. uchodzi za autora książeczki pt. „Gandzara prawdy niecnotliwego Cygana chłoszcząca, czyli paszkwil pod tytułem Cygan Cnotliwy Gandzara prawdy nieład chłoszczący odpowiedź, dedykowana temuż Cyganowi przez autora U.N.P.P.S.” (W. 1792). Argumenty użyte w obronie duchowieństwa są zbliżone do tych, którymi często posługiwał się S. Stosunkowo najmniej miejsca S. poświęcił sprawom dóbr kościelnych w broszurze wydanej zapewne pod koniec 1790 r. (po nominacji na biskupstwo) pt. Odezwa Galicjanina do Polaków, powstałej prawdopodobnie w związku z przypadającym na listopad t.r. terminem zwołania sejmików poselskich. Postulował w niej przyspieszenie prac nad nową formą rządów, zniesienie liberum veto oraz wolnej elekcji, gdyż «te to dwie mniemane zrzenice wolności waszej otworzyły drogę obcym mocarstwom do mieszania się w interesa Rzeczypospolitej». Zalecał definitywne zniesienie wiążącego charakteru instrukcji poselskich, nawet przy decydowaniu o podatkach. Odniósł się negatywnie do projektów przyznania mieszczaństwu praw politycznych; jego zdaniem wystarczy opieka rządu zapewniająca miastom poszanowanie ich praw i przywilejów. Chłopi powinni mieć zagwarantowaną niezmienność umów dotyczących uprawianej przez nich ziemi i wszelkich powinności oraz zapewnioną możliwość dochodzenia swoich praw. Zabezpieczeniem porządku winna być religia panująca. W krążących podczas sejmu „Zagadkach politycznych…” wytykano S-emu zamiar opodatkowania Warszawy: «Wysuszony jak stokfisz, a jak zmora blady, […] na zniszczenie Warszawy dał rady…».

Na Sejmie Wielkim zabiegał S. o powiększenie uposażenia swojego biskupstwa. Przed oddaniem go S-emu dochód ten wynosił 26 tys. złp. Na mocy konstytucji gwarantującej biskupom katolickim dochód 100 tys. złp. przyznano biskupowi chełmsko-lubelskiemu część dóbr biskupstwa łuckiego. Suma dochodów S-ego doszła wówczas do wysokości 48 344 złp. i skarb miał mu wypłacać jeszcze 52 tys. złp. Jednak w liście do Szczęsnego Potockiego z 1 XII t.r. S. skarżył się, że po straconych dochodach w Galicji ma tylko przyłączoną cząstkę od biskupstwa łuckiego.

Biorąc udział w pracach sejmowych, S. nie zaniedbywał swojej diecezji. Dn. 27 III 1791 skierował do dziekanów list pasterski z poleceniem nadesłania opisu parafii. Dn. 15 I 1792 wydał w Warszawie statut diec. chełmsko-lubelskiej, 12 III t.r. wysłał do Rzymu relację o stanie diecezji, zaś 16 VII ogłosił Rozporządzenie pasterskie na diecezję chełmską i lubelską (W.), które było prawie dosłownym powtórzeniem „Rozporządzenia” bpa Rybińskiego (ułożonego jednak przez S-ego) wydanego dla diecezji włocławskiej i pomorskiej (1778). Konstystorzom zalecił zwracać szczególną uwagę na sprawy małżeńskie, ponieważ nazbyt często kończyły się one rozwodem, i zadbać o kontrolę drukarń, aby ukrócić druk pism antyreligijnych. S. pragnął ustanowić nie tylko system egzaminowania kandydatów na proboszczów, lecz także corocznego sprawdzania kwalifikacji duchownych diecezjalnych i zakonnych, ponadto zobowiązać ich do odprawiania corocznych pięciodniowych rekolekcji. Opublikował Rekolekcje dla duchowieństwa diecezji chełmskiej i lubelskiej (W. 1792, Wyd. 2., Połock 1825); zastrzegł we wstępie, iż księża, którzy nie odprawią nakazanych rekolekcji, nie otrzymają zezwolenia na słuchanie spowiedzi. Kontroli poziomu duchowieństwa służyć miało również ustanowienie kongregacji dekanalnych; stojący na ich czele księża dziekani zostali zobowiązani do corocznych wizytacji podległych im parafii. Plebanom zlecił S. zakładanie szkółek parafialnych, w których miano uczyć dzieci katechizmu, czytania, pisania i rachunków, oraz dbałość o poziom nauczycieli. Polecił też staraniom proboszczów przyparafialne szpitale. Sporo uwagi poświęcił funkcjonowaniu zakonów, które powinny – jak wielokrotnie sugerował w swoich publikacjach – zająć się nauczaniem. Niezależnie od swych wystąpień przeciwko ustanowieniu w Rzpltej stałej hierarchii Kościoła prawosławnego w maju 1792 w Rozporządzeniu wyraźnie zakazał prześladowania osób wyznania innego niż katolickie. Zlecił nadto (1792) – jako jeden z nielicznych biskupów polskich – wydawanie przez konsystorz generalny „Rozporządzeń pasterskich”.

W r. 1792 przystąpił do konfederacji targowickiej; zyskał wówczas rozgłos m.in. uwalnianiem z przysięgi składanej na Konstytucję 3 maja. Stanął na czele deputacji wyznaczonej przez Generalność konfederacji targowickiej do egzaminowania Komisji Policji oraz asesorii; odznaczył się w tej roli wielką surowością. Deputacja rozpoczęła działalność 10 X, a zakończyła 17 XI, o czym S. 1 XII pisał z Warszawy do marszałka konfederacji Sz. Potockiego, zapowiadając zakończenie i rychłe przedstawienie prac delegacji. Przy okazji nie omieszkał prosić Potockiego o powiększenie swoich dochodów biskupich. Dn. 3 I 1793 został konsyliarzem Konfederacji Generalnej Kor. (stosowną przysięgę złożył 5 II).

Jako osoba ciesząca się zaufaniem władz targowickich i ambasadora rosyjskiego J. J. Sieversa S. stanął na czele powołanej przez Generalność 1 III 1793 Komisji Likwidacyjnej do spraw upadłych banków Piotra Teppera i Karola Schultza. Przewodniczył jej także po przekształceniu 11 V t.r. w Komisję Sądową do Banku Teppera, Schultza i Kompanii. Komisja urzędowała w Warszawie w pałacu Teppera przy ul. Miodowej od 25 V do 22 VII 1793. Później, z powodu braku quorum, nie powzięła już żadnej rezolucji. S. w porozumieniu z Komisją i Generalnością oparł się woli Sieversa, który chciał wprowdzić do niej swojego przedstawiciela brygadiera I. Nowickiego oraz ze strony pruskiej – sekretarza Böllendorfa (vel Böhlendorfa). Ostatecznie Nowicki znalazł się w wydziale kantorowym administracji masy Teppera (urzędował od 25 IV 1793 aż do czasów insurekcji 1794 r.).

Dn. 27 IV 1793 została rozwiązana KEN, a na jej miejsce powołano osobne komisje (działające od 10 V do 1 VII t.r.) dla Litwy pod przewodnictwem bpa inflanckiego Józefa Kossakowskiego oraz dla Korony ze S-m na czele; do pracy w powyższej komisji namawiał S-ego sam Stanisław August. Dn. 23 XI 1793 S. wszedł do ponownie powołanej KEN, wspólnej dla Korony i Litwy. W dniu rozpoczęcia obrad sejmu grodzieńskiego (17 VI 1793) S. był jednym z sześciu obecnych wówczas w Grodnie senatorów. Podczas trwania sejmu wszedł w skład wielu deputacji; wynikało to zapewne ze szczupłości izby senatorskiej. Dn. 12 VII został wybrany na członka deputacji do rokowań z Rosją w sprawie przyszłych cesji terytorialnych i podpisał przyjęty przez deputację 22 VII traktat cesyjny (ratyfikowany przez sejm 17 VIII). Dn. 23 VII przemawiał za przystąpieniem do układów z Prusami, a gdy 31 VII rozszerzono kompetencje deputacji do traktowania z ambasadorem rosyjskim, zezwalając na rozmowy z posłem H. L. Buchholtzem na temat polsko-pruskiego traktatu handlowego, S. brał udział w tych rokowaniach. Dn. 14 VIII w imieniu deputacji do układów z Prusami poprosił Sieversa, aby ten był obecny na konferencjach z Buchholtzem, w nadziei, że amabasador rosyjski pohamuje nazbyt wygórowane żądania Prusaków. Dn. 29 VIII na sesji sejmowej S. przekonywał posłów do rozszerzenia pełnomocnictwa deputacji o punkty umożliwiające zawarcie traktatu cesyjnego z Prusami. Podkreślał jednak, że należy dążyć do uzyskania rosyjskiej gwarancji tak dla traktatu cesyjnego, jak i handlowego, oraz jej zaakceptowania przez dwór berliński zanim nastąpi podpisanie traktatu. Wraz z biskupami: wileńskim – Ignacym Massalskim i inflanckim – J. Kossakowskim, zabiegał S. o przeniesienie obrazu Matki Boskiej do Krakowa, gdyby Częstochowa znalazła się w granicach ziem oddanych Prusom oraz o zabezpieczenie w projekcie traktatu interesów duchowieństwa. W nagrodę za udział w pracach deputacji i za podpisanie projektów traktatów cesyjnych z Rosją i Prusami, S. otrzymał od imperatorowej Katarzyny II krzyż z topazem i sygnet z brylantami.

Przewodniczył S. powołanej 9 VIII t.r. deputacji mającej skontrolować stan kas wojskowych oraz zbadać stan liczebny wojska po przymusowym wcieleniu części polskich oficerów i żołnierzy do wojska rosyjskiego. Dn. 31 VIII podczas obrad deputacji do ułożenia tabeli wydatków listy cywilnej S. wystąpił z wnioskiem o zwolnienie duchowieństwa z opłacania podatków nałożonych przez Sejm Czteroletni, poza subsidium charitativum. Podpisał akt konfederacji grodzieńskiej 15 IX 1793. Przewodniczył deputacji ustanowionej dla dokonania weryfikacji sancitów (wyroków) konfederacji targowickiej. S. był za tym, aby dekret sądowy uzyskany na podstawie zaskarżonego sancitu został anulowany wraz z nim, co było zgodne z poglądami stronników króla. Wcześniej (5 IX) został przewodniczącym deputacji sejmowej mającej zająć się sprawą upadłych banków. Projekt prawa dotyczącego upadłości banków (gotowy już 19 IX), został 27 IX wniesiony przez S-ego pod obrady sejmu. Dn. 18 IX S. domagał się, aby do egzaminowania magistratur wyznaczyć dla każdej z nich oddzielną deputację. W październiku 1793 brał udział w pracach deputacji powołanej do zawarcia traktatu przymierza z Rosją, pod którym podpisał się 16 X.

Na sesji sejmowej 6 XI, na której poruszano sprawę przybyszów z Francji, S. potępił rewolucję oraz krytycznie odniósł się do poglądów, że Francja może przyczynić się do poprawy sytuacji Rzpltej; tłumaczył się później, iż w ten sposób starał się zapobiec podejrzeniom Sieversa o szerzenie się jakobinizmu w Polsce. Za udział w pracach sejmu S. otrzymał nominację (26 XI 1793) na podkanclerstwo kor., odebrane przez konfederację targowicką Hugonowi Kołłątajowi. Został również konsyliarzem przywróconej na sejmie w Grodnie Rady Nieustającej. Na zakończenie sejmu odprawił 24 XI uroczyste nabożeństwo z ,,Te Deum laudamus”. W grudniu 1793 brany był pod uwagę jako kandydat do kanclerstwa w. kor. po Antonim Sułkowskim, którego odwołania domagała się Katarzyna II. Ostatecznie do nominacji nie doszło.

W r. 1793 opublikował S. Skutki nowej filozofii spokojności krajowej grożące [b.m.w.], ostrzegając przed szerzeniem się w Rzpltej podobnych jak we Francji idei antyreligijnych. Uważał, iż aby temu zapobiec, należy zreformować samo duchowieństwo oraz sposób wykorzystania funduszy znajdujących się w gestii Kościoła, znieść wszelkie opłaty z tytułu udzielania sakramentów, ostro potępił też dochody czerpane przez duchownych z propinacji. Zapewne w początku 1794 r. został S. – z nominacji króla dokonanej wbrew opinii Sieversa, który chciał obsadzić na tym stanowisku marszałka w. kor. Fryderyka Moszyńskiego – przewodniczącym komisji likwidacyjnej długów Rzpltej, ale wnet zrzekł się tej funkcji, prawdopodobnie pod wpływem sugestii Sieversa.

Wybuch insurekcji 1794 r. zastał S-ego w Warszawie. Z polecenia prymasa Poniatowskiego wydał 30 IV list pasterski pt. Zalecenie suplikacji i czterdziestogodzinnego nabożeństwa z okazji Aktu Powstania Narodowego… (W.), w którym nakazywał księżom i wiernym posłuszeństwo wobec władz powstańczych oraz modły za poległych. Wyraził nadzieję, że «oręż zbrojnej siły narodu» nie zostanie użyty «na obalenie ołtarza i rządu». Jednak 1 V pod naciskiem demonstracji mieszkańców Warszawy, na rozkaz Naczelnika Tadeusza Kościuszki, aresztowano głównych targowiczan, w tym również S-ego i osadzono w pałacu Brühla. Zarzucono im udział w sejmie grodzieńskim i przyczynienie się do rozbioru Rzpltej. Istnieje opinia, że na aresztowanie S-ego nalegał Kołłątaj, który miał mu za złe przyjęcie podkanclerstwa. W dniu aresztowania S. polecił Woroniczowi złożyć w swoim imieniu na ręce króla pieczęć wraz z pisemną rezygnacją z podkanclerstwa. Losem S-ego, podobnie jak i pozostałych aresztowanych żywo interesował się król. Żądanie uwolnienia więźniów ponawiał wielokrotnie, nie zrażając się ciągłymi odmowami Rady Zastępczej Tymczasowej. Również nuncjusz L. Litta już 6 V złożył do wydziału spraw zagranicznych Rady notę w tej sprawie. Dn. 28 VI podczas rozruchów w Warszawie, kiedy to zostali powieszeni biskupi Massalski i Kossakowski, S-emu udało się uniknąć szubienicy. Wg jednej wersji, przed wywleczeniem z więzienia miał go ponoć uchronić prezydent Warszawy Zakrzewski, wg drugiej – S. w ostatniej chwili okupił się jednemu z demonstrantów, wciskając mu w rękę dwa złote. Dn. 12 VII, kiedy to został uwolniony marszałek w. kor. Moszyński, król ponownie wstawił się za S-m u Kościuszki, oraz przekazał mu pismo w tej samej sprawie od nuncjusza papieskiego Litty.

Dn. 16 VIII – na kilka dni przed ustanowieniem Sądu Kryminalnego Wojskowego – S. podał do Rady Najwyższej Narodowej memoriał, w którym żądał przyspieszenia rozprawy. Dn. 6 IX przed Sądem Kryminalnym Wojskowym rozpoczął się proces S-ego, oskarżonego o zbrodnię przeciw narodowi. Wieść o tym poruszyła stolicę, zwłaszcza, że S. nie uchodził w ogólnym odczuciu za jednego z najbardziej skompromitowanych targowiczan. Pojawiły się pogłoski, jakoby głównym inicjatorem procesu biskupa był Kołłątaj. Zabiegi Kołłątaja o skazanie S-ego potwierdzili ponadto Julian Ursyn Niemcewicz i gen. Józef Zajączek, przewodniczący składu sądzącego biskupa. W dwa dni po rozpoczęciu procesu, po raz kolejny w obronie S-ego wystąpił Stanisław August, wysyłając w tej sprawie list do Kościuszki. Naczelnik odmówił, zasłaniając się niechęcią do ingerowania w wymiar sprawiedliwości. Ostatecznie 11 IX (część autorów podaje datę 12 IX) zapadł wyrok skazujący S-ego na śmierć i konfiskatę majątku. W uzasadnieniu obwiniono go m.in. o nadmierną uległość na sejmie grodzieńskim wobec żądań przedstawicieli Rosji i Prus. Obciążyło go także zwalnianie na sejmie grodzieńskim posłów z przysięgi na Konstytucję 3-go maja. Wyrok miał zostać wykonany w ciągu 24 godzin, po uprzednim zdjęciu z S-ego sakry biskupiej.

Po wyroku Stanisław August i nuncjusz Litta rozpoczęli u Kościuszki zabiegi o ułaskawienie biskupa; złożyli mu nawet osobistą wizytę w obozie pod Mokotowem, gdzie nuncjusz w imieniu Piusa VI nalegał na Kościuszkę, aby uchronił S-ego od szubienicy. Dn. 13 IX o godz. 7 rano S. został zaprowadzony do kościoła św. Jana, gdzie Antoni Malinowski, bp sufragan miednicki, zdjął z niego sakrę biskupią. Wyprowadzono go następnie z kościoła, aby zaprowadzić na miejsce wykonania wyroku. Wówczas jednak jeden z sędziów kryminalnych, powołując się na decyzję Kościuszki, która zmieniała karę śmierci na dożywotnie więzienie, ogłosił, że S. ma być odprowadzony do wieży prochowej. Z decyzją Kościuszki nie godzili się jakobini, również Kołłątaj wystąpił na forum Rady Najwyższej Narodowej ze sprzeciwem wobec decyzji naczelnika, a w liście do niego zarzucił mu m.in. zbytnią uległość wobec dworu. W odpowiedzi Kościuszko chciał złożyć dymisję. Innym następstwem ułaskawienia S-ego było ustąpienie Zajączka z Sądu Kryminalnego Wojskowego.

Tuż przed zajęciem Warszawy przez gen. A. W Suworowa (9 XI) S. wyszedł z więzienia przy okazji uwalniania wojskowych pruskich i rosyjskich; nie podjęto jeszcze wówczas decyzji o zwolnieniu więźniów stanu. Natychmiast po uwolnieniu, 25 XI 1794, mimo wcześniejszego pozbawienia sakry, skierował S. list do kapituły, w którym donosił, że będąc już wolnym wraca do obowiązków. Kapituła ze swej strony odprawiła dziękczynną wotywę. W każdą rocznicę swego uwolnienia S. pościł i odbywał rekolekcje. Dn. 28 XI t.r. ogłosił list pasterski, w którym jako przyczynę upadku powstania wymienił atak na Kościół. S. przebywał w Warszawie aż do końca 1795 r., gdyż Austriacy czynili mu trudności w objęciu diecezji, która po upadku insurekcji znalazła się pod ich okupacją. S. odwołał się w tej sprawie do protekcji Katarzyny II przez wstawiennictwo W. Zubowa; o poparcie swoich starań u imperatorowej prosił również Sz. Potockiego (29 VII 1795).

Dn. 2 II 1796 odbył S. ingres do katedry chełmskiej (stałą siedzibą biskupią S-ego był Kumów). W najbliższych latach skoncentrował się na zarządzaniu podległymi sobie diecezjami, starając się porządkować kwestie wynikłe z nowej sytuacji polityczno-administracyjnej (przeciwstawiał się ograniczeniu przez Austrię związków z metropolią gnieźnieńską) i terytorialnej (część diec. chełmskiej została wcielona do diec. przemyskiej). W r. 1798 dokonał na zlecenie władz austriackich nowego podziału diecezji na dekanaty, aby dostosować ich granice do podziału dawnych ziem Rzpltej na cyrkuły. W l. 1799–1801 przeprowadził wizytację części kościołów diecezji lubelskiej, rozpoczął reformę seminariów duchownych, 21 IX 1796 wraz z innymi biskupami zaboru austriackiego przedłożył cesarzowi Franciszkowi I memoriał w sprawie kształcenia duchowieństwa. W r. 1800 opracował Expositio iurium cleri Latini (druk 1820), w której zajął się historią oraz statusem Kościoła katolickiego w Lubelskiem i jego stosunkiem do Kościoła unickiego. Stopniowo jednak musiał rezygnować z uprawnień i ograniczać działalność kościelnych instytucji w wyniku zarządzeń Gubernium Galicyjskiego (np. w r. 1800 nie udało mu się obronić klasztoru lubelskich dominikanów obserwantów od przejęcia na szpital wojskowy).

W wyniku reorganizacji Kościoła katolickiego w zaborze austriackim przez papieża Piusa VII, po zniesieniu diec. chełmskiej i powołaniu nowej lubelskiej (złożonej z części diec. chełmskiej, krakowskiej, płockiej, poznańskiej, kieleckiej i łuckiej), S. otrzymał 23 IX 1805 nominację na jej ordynariusza, lecz jurysdykcję objął dopiero 22 X 1807, po uroczystym ogłoszeniu 20 X 1807 bulli erekcyjnej (z 23 IX 1805). Już jednak 23 IX 1806 wezwał dziekanów do wznowienia kongregacji dekanalnych. Na nową siedzibę katedralną przeznaczono kościół pojezuicki św. Jana w Lublinie, przy czym S. uzyskał zgodę cesarza Franciszka I na powiększenie liczby kanoników katedralnej kapituły. Rezydencją S-ego pozostał nadal Kumów; w l. 1821–5 wzniósł tam nowy, murowany kościół. Dn. 13 XI 1807 S. utworzył okręgowy oficjalat w Garwolinie, 19 I 1808 – w Międzyrzecu, a 5 III 1811 – w Zamościu (dla nowo przyłączonych obszarów).

Po powstaniu Ks. Warsz., w którego obrębie znalazła się diec. lubelska, pozycja S-ego nie była łatwa. Jedyny z biskupów katolickich nie wszedł do senatu, jako obciążony wyrokiem sądowym z r. 1794; na jego miejsce ks. warszawski Fryderyk August powołał bpa chełmskiego unickiego Ferdynanda Ciechanowskiego. S. okazywał oddanie nowej władzy i – mimo iż kuria biskupia i kapituła katedralna miały rezydencję w Krasnymstawie – często bywał w Lublinie, gdzie celebrował uroczyste nabożeństwa, m.in. z okazji wjazdu do miasta ks. Józefa Poniatowskiego (13 V 1809), przyjęcia przysięgi wierności od duchowieństwa przez ks. Fryderyka Augusta (15 V 1810), którego dzień wcześniej witał z całą okazałością zaraz po przybyciu do Lublina. W lipcu 1812 uczcił nabożeństwem zawiązanie konfederacji generalnej. Uważano, iż S. «pragnął sobie ujmować umysły, aby zapomniano jego przeszłości» (K. Koźmian). W związku z przyłączeniem po r. 1809 do diec. lubelskiej części przemyskiej władze Ks. Warsz. skłoniły bpa przemyskiego Antoniego Gołaszewskiego, by delegował S-ego, jako swego wikariusza generalnego (dekret z 11 II 1811) do administrowania tymi dekanatami (stan taki trwał do 30 VI 1818). W r. 1812 odbył S. częściową wizytację diecezji. S., w ślad za arcybpem gnieźnieńskim Ignacym Raczyńskim, obok bpa płockiego Tomasza Ostaszewskiego i administratora diecezji warszawskiej Grzegorza Zacharyasiewicza, ostro się przeciwstawił przejęciu przez administrację Ks. Warsz. części opłat związanych z pochówkami na cmentarzach, tzw. pokładnego (listy z l. 1811 i 1812).

W r. 1814 wraz z arcybpem Raczyńskim i kilku innymi biskupami wystąpił S. do cara Aleksandra I z memoriałem przedstawiającym potrzeby Kościoła katolickiego na obszarze Ks. Warsz. W r. 1815 należał do biskupów zabiegających o zapewnienie Kościołowi katolickiemu należytego statusu w powstającym Król. Pol. oraz o umożliwienie mu komunikacji ze Stolicą Apostolską. Występował o uporządkowanie finansów duchownych, obronę zakonów kontemplacyjnych i in. Postulaty S-ego inspirowały stanowisko biskupów w tych kwestiach. Dn. 24 XII 1815, jako najstarszy wiekiem hierarcha polski zaintonował w warszawskiej katedrze św. Jana „Te Deum” z okazji utworzenia Król. Pol. i zaprzysiężenia jego konstytucji. W r. 1817 włączył się w obchody po śmierci Kościuszki. S. nadal przykładał się do administrowania diecezją, która w r. 1818 uległa kolejnej reorganizacji. Na mocy bulli Piusa VII z 2 VII t.r. arcybp warszawski Franciszek Malczewski dekretem z 30 XI t.r. zniósł jurysdykcję S-ego nad 152 parafiami oderwanymi na rzecz archidiec. warszawskiej i podlaskiej, a poddał jego władzy 81 parafii z diec. kieleckiej. Ograniczono terytorialnie diecezję do woj. lubelskiego, włączając 3 dekanaty z diec. kieleckiej i okręg zamojski, administrowany przez S-ego od r. 1811 (w sumie 12 dekanatów). Konsystorz lubelski od r. 1818 pozostawał na utrzymaniu rządu, wówczas też zniesiono utworzone kiedyś przez S-ego oficjalaty okręgowe w Garwolinie, Międzyrzecu i Zamościu. Po odrestaurowaniu z funduszów rządowych kościoła św. Jana, przeniósł S. do Lublina kapitułę katedralną z Krasnegostawu oraz swoją rezydencję z Kumowa (w r. 1818 zniósł dekanat kumowski).

Wiele wysiłku poświęcał S. zabiegom o poprawę sytuacji materialnej duchowieństwa i zapewnienie Kościołowi środków na wspieranie ubogich. W r. 1816 poparł nowo założone w Lublinie Tow. Dobroczynności. Sprawy uposażenia duchowieństwa komplikowały się m.in. z jednej strony w związku z bullą Piusa VII powiększającą obowiązkową liczbę kanoników katedralnych do 12, a z drugiej w wyniku przeprowadzonej przez władze austriackie kasaty klasztorów i kościołów i przejęcia decyzji o finansowaniu kościołów przez państwo. Podczas pobytu w Lublinie w r. 1819 namiestnika J. Zajączka przedkładał mu S. prośby o cofnięcie kasaty lubelskich bernardynów, którzy wspomagali w pracy duszpasterskiej księży diecezjalnych i byli kapelanami bernardynek. Zwracał nadto uwagę na piękno bernardyńskiego kościoła (w r. 1824 już jako arcybiskup warszawski wyjednał lubelskim wizytkom, usuniętym z kościoła św. Józefa zwrot zajętego przy tej okazji funduszu). Skoro kasaty okazały się nieuniknione, zabiegał S. o przeznaczenie części z uzyskanych przy ich okazji funduszów na uposażenie kościołów w swojej diecezji. W r. 1820 decyzją Komisji Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (KWRiOP) fundusze kolegiaty krasnostawskiej i katedry lubelskiej zostały przyznane na utrzymanie kapituły katedralnej, w r. 1823 apelował S. bezskutecznie do KWRiOP o przekazanie zubożałym duchownym katedry lubelskiej funduszy mansjonarskich z zniesionego bullą papieską kościoła p.wezw. św. Trójcy w Lublinie. Wskutek apeli S-ego o zwrot zabranych przez Austriaków, a przejętych następnie przez władze Król. Pol. dochodów z kolegiaty zamojskiej, została ona uposażona z funduszów supresyjnych. Wobec dążenia władz do wydania ujednoliconego taryfikatora opłat kościelnych (1818) wypłynęła znowu kwestia pokładnego; w tej sprawie wystąpił S. wspólnie z biskupami: wigierskim Janem Gołaszewskim, kujawskim F. Malczewskim, krakowskim Janem Pawłem Woroniczem i płockim Adamem Prażmowskim. Dn. 16 IV 1818 wystosowali oni do KWRiOP dwa pisma: „Uwagi o pokładnem” i „Oznaczenie opłat zwanych iura stolae i pokładnego”.

W stosunku do wolnomularstwa S. trzymał się ściśle wytycznych Stolicy Apostolskiej. W listach pasterskich (np. z 26 V 1822) zakazywał księżom udziału w masonerii i we wszystkich związkach tajnych pod groźbą kar kościelnych. Wydał dziekanom dyspozycje, by domagali się podpisywania przez duchownych deklaracji, iż nie należą i nie będą w przyszłości należeć do lóż, pod groźbą utraty beneficjum. Wydaje się jednak, iż przed r. 1820 współpraca S-ego z władzami lokalnymi masonerii, członkami loży «Świątynia Równości» układała się dobrze. W l.n. stanowisko S-ego uległo zaostrzeniu, niechętny był zwłaszcza interwencjom KWRiOP w sprawie antymasońskich wystąpień kleru. W ślad za tym narastał konflikt między S-m a min. Stanisławem Kostką Potockim.

W tym czasie S. wysuwał się na czoło ultrakatolickiej grupy w Królestwie. Lojalny wobec państwa, przestrzegał stanowczo wierności Rzymowi. W r. 1818 zwalczał rządowy projekt prawa małżeńskiego, a zwłaszcza wyjęcia spod jurysdykcji kościelnej orzekania w sprawach o separację czy unieważnienie. Nierozerwalności małżeństwa i pozostawienia orzecznictwa w sprawach małżeńskich w gestii sądów duchownych bronił w wydanej t.r. rozprawie O małżeństwie, wystąpił w tych kwestiach na sesji senatu (3 IV 1818) i opowiedział się przeciw projektowi rządowemu, wywodzącemu się z ducha Kodeksu Cywilnego.

W r. 1820, gdy przy okazji sejmików ziemskich doszło do wystąpień księży przeciw innym wyznaniom i KWRiOP zwróciła się do biskupów (22 V 1820) o upomnienie w tej sprawie, jedynie S. nie zareagował osobiście, zlecając odpowiedź oficjałowi chełmskiemu ks. Grzegorzowi Jankowskiemu. Dopiero na ponaglenie S. K. Potockiego przedstawił swe stanowisko, oświadczając, iż zawsze był przeciwny prześladowaniu innych religii i zgodnie z tym zalecił przełożonym zgromadzeń zakonnych i dziekanom, aby w nauczaniu wystrzegali się zarzutów pod adresem innych wyznań. Podkreślił, że umiłowanie pokoju nakazało mu powściągnąć duchownych od «przesadzonej gorliwości i nieroztropnego zapału», zastrzegł jednak, iż nie będzie ingerował w sprawy sumienia spowiedników, którym władze świeckie poprzez biskupów chciały zakazać spowiadania z przynależności do lóż masońskich.

Zdecydowana postawa władz wyznaniowych Królestwa w realizowaniu kasaty, sprowokowała S-ego do podjęcia działań przeciwko Potockiemu. W r. 1820 wydał rozprawę O władzy duchownej [b.m.w.], gdzie jako jej zadanie ukazywał obronę religii, pojmowanej jako oddzielna od porządku państwowego wartość, a zarazem podpora władzy świeckiej i rękojmia dobra publicznego. Wspominał o niebezpieczeństwie utraty jedności Kościoła, gdy podlega on państwu w poszczególnych krajach (dał przykład Turcji). Było to stwierdzenie dość odważne w kraju rządzonym przez prawosławnego monarchę.

Na sejmie 1820 r. S. wraz z biskupami: Woroniczem, Prażmowskim i Czyżewskim wystąpił z memoriałem do przebywającego w Warszawie Aleksandra I o stanie duchowieństwa w Król. Pol., zarzucając władzom świeckim wkraczanie w kompetencje Kościoła i wytwarzanie konfliktów między duchowieństwem a administracją. Biskupi apelowali, by Aleksander I miał wgląd w sprawy religijne i nie pozwalał na nadużycia władz świeckich. Bezpośredniego powodu dostarczył Potocki, publikując satyryczną powieść pt. „Podróż do Ciemnogrodu”, w której atakował przywary kleru i drwił z niektórych praktyk kościelnych. Biskupi dostrzegli w tym atak na świętości religijne (np. na klasztor Jasnogórski). W wyniku ich akcji doszło do reorganizacji KWRiOP oraz powstania Sekcji Duchownej Rzymsko-Katolickiej pod prezydencją prymasa, lecz nie zapobiegło to dalszemu zaostrzeniu stosunków między biskupami, w tym i S-m, a Potockim. Dn. 21 XI 1820 S. oraz Woronicz i Prażmowski wystosowali do Aleksandra I listy prywatne, oskarżające Potockiego o nieprzychylność wobec religii. Doprowadziło to do udzielenia dymisji Potockiemu (20 XII) i powołania na jego miejsce w KWRiOP Stanisława Grabowskiego, zwolennika konserwatywnej i ultralojalistycznej orientacji politycznej.

Po śmierci arcybpa warszawskiego Szczepana Hołowczyca, kapituła archikatedry warszawskiej 4 IX 1823 wybrała S-ego na wikariusza kapitulnego i administratora archidiecezji sede vacante. Dn. 24 IX 1823 S. przybył do Warszawy i zapoczątkował działalność administratorską wydaniem 24 IX listu pasterskiego w związku ze zgonem Piusa VII, zalecając modlitwy o szczęśliwy wybór nowego papieża. Już wówczas, ciesząc się poparciem władz, i być może przypuszczając, iż otrzyma arcybiskupstwo, podjął S. reformy w archidiecezji warszawskiej. M.in. zniósł, wprowadzony przez Hołowczyca, podział archidiecezji, przywracając tradycyjne funkcje sieci dekanalnej. Kandydaturę S-ego na arcybiskupa warszawskiego przedstawił Aleksandrowi I min. wyznań Grabowski. Przychylny S-emu był także pełnomocnik cesarski N. Nowosilcow. W kręgach rządowych pozytywnie oceniano zarówno antyliberalną i zachowawczą postawę S-ego, jak i umiejętność zachowania godności biskupiej (Dembowski), doświadczenie i pracowitość oraz kwalifikacje organizacyjne. Z drugiej strony S. cieszył się też poparciem Stolicy Apostolskiej, u której miał opinię wiernego i ściśle wypełniającego jej polecenia. Po nominacji rządowej z 18 V 1824 został 12 VII t.r. prekonizowany przez Leona XII na stolicę arcybiskupią w Warszawie. Dn. 19 IX S. wydał list pasterski informujący o objęciu stolicy arcybiskupiej, 17 X odbył ingres do katedry św. Jana Chrzciciela; 19 XI Woronicz nałożył S-emu paliusz arcybiskupi w warszawskim kościele św. Krzyża. Ingres został uczczony odą przez alumnów seminarium metropolitalnego warszawskiego ks. komunistów („Concentus […] domino Adalberto Leszczyc Skarszewski”).

Jako prymas Król. Pol. S. prezydował Sekcji Duchownej Rzymsko-Katolickiej KWRiOP. Zapewniało mu to decydujący wpływ na stosunki religijne, choć z uwagi na podeszły wiek, często zastępował go Woronicz, dawny jego audytor jako bpa lubelskiego. Współpraca episkopatu z KWRiOP za rządów S-ego była bardzo ścisła, choć jej współtwórca (obok min. Grabowskiego) Józef Kalasanty Szaniawski, dyrektor wychowania w KWRiOP, w r. 1794 prowadził śledztwo przeciw S-emu w Deputacji Indagacyjnej. W liście pasterskim z 22 IX 1824 (wzorowanym na liście Rybińskiego z r. 1778) zawarł S. program duszpasterski i reformatorski. Powtórzył tu wiele spraw zawartych już w swoim liście pasterskim do diec. chełmsko-lubelskiej z r. 1792, m.in. zobowiązywał konsystorze do przeprowadzania corocznych egzaminów dla duchownych ubiegających się o parafie czy prawo spowiadania, a także do wyznaczania osób egzaminujących księży w zgromadzeniach zakonnych. Potwierdził zakazy odprawiania mszy przez księży wędrownych i dzierżenia dwóch beneficjów (nawet w dwóch diecezjach). Opracował (załączony do w.w. listu) formularz pytań dla proboszczów i dziekanów przy okazji wizytacji generalnej. Przywrócił kongregacje dekanalne. Nie dostrzegając wagi prywatnego przeżycia religijnego, S. ganił też krzewienie się domowych kaplic, które – jego zdaniem – odbierały wiernych kościołom parafialnym i nie zapewniały właściwej nauki religijnej. List ten zyskał sobie dużą popularność i był stosowany jeszcze w l. sześćdziesiątych XIX w.

Po objęciu rządów archidiecezją S. przystąpił do zmian personalnych; odsunął ks. Franciszka Ksawerego Szaniawskiego, protegowanego Hołowczyca, ze stanowiska generalnego oficjała konsystorza, a jego obowiązki (reprezentowania biskupa w sprawach urzędowych) przekazał swej kancelarii przybocznej. Usunął z funkcji sędziego surogata Adama Kotowskiego. Regentem swej kancelarii i zarazem kanonikiem łowickim mianował swego protegowanego, dopiero co wyświęconego na księdza Ludwika Gruszeckiego. Znany S-emu z Lublina ks. Paweł Straszyński, kanonik katedry lubelskiej, został oficjałem kolegiaty łowickiej. W Sekcji Duchownej Rzymsko-Katolickiej współpracował z lojalnym wobec władz bpem Prażmowskim, ale jednak skandaliczne jego zachowanie zmusiło w końcu S-ego do wniesienia przeciw niemu oskarżenia do Leona XII. S. odzyskał w czerwcu 1825 na siedzibę arcybiskupią dom przy ul. Podwale, zajmowany przez Komisję Woj. Mazowieckiego.

Dn. 7 XI 1824 S. ogłosił wizytację generalną w archidiecezji; osobiście dokonał wizytacji archikatedry św. Jana Chrzciciela w Warszawie (wizytacja archidiecezji warszawskiej została wstrzymana ze względu na przygotowania do obchodów roku jubileuszowego w r. 1826). S. zlecił konsystorzom archidiecezji poparcie pomysłu KWRiOP z 24 XI 1824, by „Rocznik Instytutów Religijnych i Edukacyjnych Królestwa Polskiego” wzbogacić o opisy historyczne instytucji duchownych i ich siedzib (kolegiat, katedr, klasztorów, kaplic).

Na sejmie 1825 r. przedstawiciele episkopatu m.in. S. i Prażmowski, sprzeciwili się zniesieniu sądownictwa kościelnego w sprawach rozwodowych, a wobec uchwalenia projektu prawa małżeńskiego wystosowali do papieża pismo (6 VI 1825), m.in. prosząc o radę, czy wyznaczać zgodnie z przyjętym projektem obrońcę węzła małżeńskiego, asystującego w – ich zdaniem – niekanonicznie przeprowadzanych unieważnieniach i jak postępować z powtórnymi małżeństwami osób w ten sposób rozwiedzionych. Papież w brewe z 23 XII 1825 chwalił gorliwość biskupów, jednakże zostawił furtkę do rokowań z władzami nad nowelizacją prawa w duchu katolickim. Władze rosyjskie po wstąpieniu na tron niechętnego katolikom Mikołaja I nie przekazały brewe S-emu, ucinając korespondencję z Rzymem przez Petersburg. Z kolei S. edyktem z r. 1826 skierowanym do duchowieństwa parafialnego zakazał publikacji praw świeckich w kwestii małżeństw oraz udzielania ślubów już rozwiedzionym, dopóki on sam nie wyda formalnej zgody.

Bezpośrednio po wyborze na administratora archidiecezji otrzymał S. dekret Aleksandra I z 11/12 XI 1823 nakazujący utworzenie seminarium duchownego w miejsce zawieszonego już 22 III t.r. Wydz. Teologicznego Uniw. Warsz. Uroczyste otwarcie Seminarium Głównego nastąpiło decyzją S-ego 22 IX 1825. Podlegało ono wyłącznie arcybiskupowi warszawskiemu. Program nauczania nacechowany był minimalizmem, jednak wprowadzenie przez S-ego nauki języków biblijnych w istotny sposób przyczyniło się do rozkwitu patrologii i biblistyki polskiej. S. dbał w miarę możności o finanse Seminarium, apelując o wywiązywanie się z obowiązków wobec tej placówki (profesorom władze nie płaciły przez 6 miesięcy pensji). Niefortunną decyzją S-ego było mianowanie rektorem Seminarium eksjezuity Antoniego Żółtowskiego, prefekta szkoły w Hrubieszowie; jego kwalifikacje, styl życia, a może i bałagan w kwestiach finansowych spowodowały w końcu, że z rozkazu w. ks. Konstantego został deportowany do Krakowa.

Listem z 30 XI 1824 uporządkował S. sytuację bractw kościelnych. Odpowiadając na reskrypt KWRiOP z 9 II 1824 «dla zaradzenia nieporządkom w bractwach» nakazał spisywać i kontrolować ich fundusze. Zwiększył zakres kompetencji duchownych opiekunów bractw, zarówno przy kościołach parafialnych jak i zakonnych. Zabronił konfraterniom konsolacji i kolekty po domach. Spory pomiędzy bractwami a duchownymi poddane zostały władzy dziekanów, a w Warszawie konsystorza lub arcybiskupa. Szerokiego wsparcia udzielał S. zakonom; popierał działania kapucynów warszawskich, a także opiekował się ich wspólnotą w Nowym Mieście nad Pilicą. Korespondował z władzami (KWRiOP, Komisją Woj. Mazowieckiego) w interesie wielu zgromadzeń zakonnych, m.in. brygidek z Lipca pod Rawą Mazowiecką przeniesionych do wizytek warszawskich (marzec 1825), paulinów z Brdowa (maj 1825), wizytek lubelskich (kwiecień 1825?), augustianów warszawskich (wrzesień 1826). Wyjątkiem byli tu pijarzy, których ze względu na ich niechęć do podporządkowania się kierunkowi lojalistyczno-konserwatywnemu, rywalizację z jezuitami i dużą popularność, S. wraz z J. K. Szaniawskim pragnęli odsunąć od wpływu na młodzież. Mimo swej ugodowej postawy S. zdobył się natomiast na inicjatywę w kwestii opieki nad nielegalnym w Królestwie zgromadzeniem redemptorystów. Wraz z Woroniczem zabiegał u Aleksandra I o sprowadzenie jezuitów (obaj byli ich dawnymi wychowankami). Po śmierci Aleksandra I w listopadzie 1825 zdecydował się S. przystąpić do obrzędów katolickich w jego intencji i ponieść za nie kary kościelne. Fakt uroczystych modłów za cara – niekatolika – zaniepokoił papieża, który udzielił upomnienia episkopatowi. S. i inni biskupi musieli odbyć kary i przepisaną prawem kanonicznym pokutę.

Obchody (ogłoszonego w r. 1826) Jubileuszu były największym wydarzeniem religijnym tego okresu w Królestwie. Władze pozwoliły na ogłoszenie bulli jubileuszowej, nie podając do wiadomości biskupów papieskiego listu okólnego. Wspólnie z bpem Prażmowskim, przy współpracy Grabowskiego, opracował S. program uroczystości, zapewniając im protekcję władz. S. wydał instrukcje dla spowiedników i kaznodziejów jubileuszowych wraz z listą tematów kazań (przestrzegał przed włączaniem do nich krytyki władz Król. Pol.). Zarządził pierwszą od okresu wojen napoleońskich spowiedź z grzechów zastrzeżonych. Rozszerzył czas trwania obchodów i uprościł możliwości uzyskania odpustów. Planował wprowadzenie zakazu odbywania balów karnawałowych, co doprowadziło do starcia z przeciwnym temu w. ks. Konstantym. Dn. 6 I 1826 S. odprawił mszę pontyfikalną w archikatedrze warszawskiej, podczas której biskupi i przełożeni klasztorów przysięgali wierność nowemu monarsze, Mikołajowi I. Po zgonie ks. Stanisława Staszica, zmarłego bez sakramentów (20 I 1826) S., wobec sporów o szczegóły pochówku, zakazał uczestnictwa kleru świeckiego i zakonnego stolicy w obrzędach pogrzebowych, które mimo to przerodziły się w manifestację patriotyczną. Dn. 18 I 1826 S. celebrował 7-godzinne nabożeństwo z okazji konsekracji kościoła św. Aleksandra przy Placu Trzech Krzyży, fundowanego przez cara Aleksandra I. Dokonał przeniesienia tam relikwii św. Symplicjusza i św. Filomeny oraz ogłosił odpust zupełny z tej okazji. W rocznicę zgonu Aleksandra I S. próbował przeciwstawić się planom oficjalnego nabożeństwa rocznicowego, wysuwanym przez władze, jednak przymuszony przez w. ks. Konstantego odprawił ceremonie w katedrze (co, jak twierdził Henryk Mackrott, szpieg Konstantego, naraziło go na powszechne kpiny). Dn. 9 IV 1827 polecił dziekanom, członkom dozorów kościelnych, by wszelkie prośby dotyczące budowy czy remontu kościołów, przed zatwierdzeniem ich przez władze były konsultowane z proboszczami danej świątyni, w celu dokonywania uwag i uzupełnień. S. podkreślił, iż czyni to mimo wyłączenia proboszczów ze składów dozorów kościelnych dekretem Aleksandra I z 6 I 1824.

Bawiąc w gościnie u Franciszka Pawłowskiego, swego nowego biskupa koadiutora, S. zachorował i po kilku dniach, 12 VI 1827, o godz. 11⁰⁰ zmarł w pałacu arcybiskupim przy ul. Podwale w Warszawie. Zgonowi towarzyszyły plotki o otruciu. Wyprowadzenie ciała S-ego nastąpiło 15 VI. Młodzież akademicka, pamiętając o targowickiej przeszłości S-ego, ostentacyjnie wstrzymała się od udziału w pogrzebie. Na trumnie ze zwłokami biskupa, ktoś zawiesił sznur, przypominając w ten sposób nie wykonany wyrok śmierci w r. 1794. Kazanie pogrzebowe wygłosił prałat ks. Michał Wierzbowski. S-ego pochowano w podziemiach katedry warszawskiej.

Postać S-ego wzmiankowana jest w powieści Władysława Reymonta, „Rok 1794. Ostatni sejm Rzeczypospolitej” (W. 1913).

Epitafium marmurowe, ufundowane przez bpa Walentego Baranowskiego w r. 1876, z portretem S-ego, olej, tondo na blasze, malowanym przez Jana Strzałeckiego w prawej nawie katedry lubelskiej; – Informacje o podob. S-ego w: Katalog portretów osobistości polskich i obcych w Polsce działających, W. 1994 IV; – Estreicher; Estreicher w. XIX; Nowy Korbut; Bartoszewicz J., Arcybiskupi, prymasi Rzeczypospolitej i Warszawy, prymasi Królestwa Polskiego, wizerunki z galerii łowickiej objaśnione tekstem historycznym, W. 1864 (podob.); PSB (Jezierski Jacek); Słown. Pol. Teologów Katol., IV (tu bibliogr.); Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; tenże, Kawalerowie; – Borkowska-Bagieńska E., Zbiór praw sądowych Andrzeja Zamojskiego, P. 1986 s. 58, 306–8; Boudou A., Stolica Święta a Rosja, Kr. 1926 I; Chodyński S., Konsystorze w diecezji kujawsko-pomorskiej, Włocławek 1914 s. 13, 33, 37, 39, 72, 76, 82, 83, 94, 95, 96, 139; Chodyński S., Fijałek J., Statuty kapituły katedralnej włocławskiej, Kr. 1916; Godlewski M., Biskup Skarszewski i hr. Zubow, „Kwart. Hist.” T. 21: 1907; Góralski Z., Stanisław August w insurekcji kościuszkowskiej, W. 1988; Handelsman M., Kryzys r. 1821 w Królestwie Polskim, „Kwart. Hist.” T. 53: 1939 s. 228–47; Iłowajski D., Sejm grodzieński roku 1793, P. 1872; Jabłońska-Deptułowa E., Przystosowanie i opór. Zakony męskie w Królestwie Kongresowym, W. 1983; taż, Tematyka religijno-kościelna w donosach Mackrotta, „Roczn. Human. KUL” T. 27: 1979 s. 149–89; Jabłoński H., Sąd Kryminalny Wojskowy w r. 1794, W. 1935 s. 37–40; Kalinka W., Sejm Czteroletni, W. 1991; Kądziela Ł., Między zdradą a służbą Rzeczypospolitej, W. 1993; Kipa E., Materiały do dziejów organizacji kościoła katolickiego w Królestwie Polskim 1815–1820. Dymisja Stanisława Potockiego, w: Materiały do dziejów walki społecznej i narodowowyzwoleńczej w XIX w., W. 1954 s. 165–257; Konic H., Dzieje prawa małżeńskiego w Królestwie Polskim (1818–1836), Kr. 1903; Konopczyński W., Polscy pisarze polityczni XVIII w., W. 1966; Kornatowski W., Kryzys bankowy w Polsce 1793 roku, W. 1937; Korzon, Wewnętrzne dzieje; Kościół w Polsce, Kr. 1969 II; Kowecki J., Dwa polityczne listy pasterskie biskupa Wojciecha Skarszewskiego z 1794 r., w: Trudne stulecia, z dziejów XVII i XVIII w., W. 1994; Kumor B., Ustrój i organizacja Kościoła polskiego w okresie niewoli narodowej (1772–1918), Kr. 1980; Kurdybacha Ł., Dzieje Kodeksu Andrzeja Zamoyskiego, W. 1951; Malej W., Ordynariusze warszawscy, w: Szkice do dziejów Archidiecezji, Rzym 1966 s. 96–145; Małachowski-Łempicki S., Wolne mularstwo w Lubelszczyźnie, L. 1933; Nowak J., Satyra polityczna Sejmu Czteroletniego, Kr. 1933; Padacz W., Rys historyczny sądownictwa kościelnego na terenie archidiecezji warszawskiej, „Wiad. Archidiec. Warsz.” R. 47: 1967 nr 10 s. 233–7; Przelaskowski R., Sejm Warszawski 1825, W. 1929, Rozpr. Hist. Tow. Nauk. Warsz., VII z. 2; Skalski J., Rzym a sprawy polskie w okresie porozbiorowym, W. 1968; Skiełczyński Z., Archidiecezja warszawska w latach 1818–1830, w: Studia z historii Kościoła w Polsce, 1974 II 1–295; tenże, Jubileusz Roku Świętego obchodzony w archidiecezji warszawskiej w 1826 r., „Wiad. Archidiec. Warsz.” R. 55: 1973 nr 9 s. 337–41; Smoleński W., Ostatni rok Sejmu Wielkiego, Kr. 1896; tenże, Konfederacja targowicka, Kr. 1903; Tokarz W., Insurekcja warszawska, Lw. 1934; tenże, Ostatnie lata Hugona Kołłątaja, Kr. 1905 I; tenże, Warszawa przed wybuchem powstania 17 kwietnia 1794 roku, Kr. 1911; Wadowski J. A., Kościoły lubelskie, Kr. 1907; Wąsicki J., Konfederacja Targowicka i ostatni sejm Rzeczypospolitej z 1793 roku, P. 1952; Wieteska J., Sylwetki arcybiskupów i metropolitów warszawskich, „Wiad. Archidiec. Warsz.” R. 50: 1968 nr 11 12 s. 251–72; Wysocki J., Józef Ignacy Rybiński, biskup włocławski i pomorski 1777–1806, Rzym 1967; Żywirska M., Ostatnie lata życia króla Stanisława Augusta, W. 1978; – Akta Powstania Kościuszki; Buchholtz B., Powstanie kościuszkowskie w świetle korespondencji posła pruskiego w Warszawie, W. 1983; Dalszy ciąg summariuszu czynności konfederacji targowickiej Obojga Narodów, t. 2 od 3 I 1793 r. zaczynającym się, umieszczonych, nr 258; Summariusz materii […] od czasu połączenia się Konfederacji Generalnej w Brześciu Litewskim 11 IX 1792, nr 74; Dembowski L., Moje wspomnienia, Pet. 1898 II; Diariusz Sejmu Królestwa Polskiego 1818, Wyd. A. Siarczyński, W. 1818 I–III; Exultabat Spiritus noster nadanego, W. 1826; Kaczkowski S., Pamiętniki z urzędowania mojego w Izbie Poselskiej Kongresowego Królestwa od 1825–1831, w: Dzieła St. Kaczkowskiego posła sieradzkiego, Kr. 1883 II; Karpiński F., Historia mego wieku i ludzi, z którymi żyłem, W. 1987; Kołaczkowski K., Wspomnienia od roku 1793 do wybuchu powstania listopadowego, Kr. 1897 cz. 1; Korespondencja Ignacego Krasickiego, Wr. 1958 II; Korespondencja Jana Śniadeckiego. Listy z Krakowa, Wr. 1954 II; Korespondencja Lubeckiego z ministrami sekretarzami stanu Ignacym Sobolewskim i Stefanem Grabowskim, Wyd. S. Smolka, Kr. 1909 I–III; Koźmian K., Pamiętniki…, Kr. 1865 III; Krasiński J., Pamiętniki…, P. 1877; Lipiński T., Zapiski z lat 1825–1831, Kr. [b.r.w.]; Magier, Estetyka Warszawy; Mater. do dziej. Sejmu Czteroletniego, V; Pamiętniki księdza J. Kitowicza do panowania Stanisława Poniatowskiego z manuskryptu dotąd drukiem nieogłoszonego, P. 1845 II 239, 245, III 9–10; Patz J. J., Z okien ambasady saskiej, W. 1969; Projekt uposażenia duchowieństwa katolickiego w Królestwie Polskim przedstawiony […] Aleksandrowi I przez Komitet do rozpoznania i sprawdzenia teraźniejszego stanu funduszów duchowieństwa katolickiego w Królestwie Polskim, W. 1825; Sievers J. J., Jak doprowadziłem do drugiego rozbioru Polski, W. 1992; Summariusz Materji do Prowincji Wielkiego Xięstwa Litewskiego ściągających się […] w Brześciu Litewskim, nr 74; Vol. leg., IX 227, 228, 230, 232, 233, 243, 249, 250, 270–2, 274, 726, 287–9, 297, 298, 300, 301, 312, 314, 316–18, 340, 341, 343, 344, 361, 367, 369, 370, 375, 379, 386, 399, 401, 404–6, 413, 414, 421, 423, 424, 437–9, 441–3, 445, 450, 451, 454, 457, 470, 471, X; Wybicki J., Życie moje, Kr. 1927; [Zamoyska Z.], Z pamiętników Zofii z Czartoryskich Zamoyskiej, Wyd. L. Dębicki, „Kron. Rodzinna” 1887 s. 675–717, 740–5; – „Gaz. Narod. i Obca” 1791 nr 17; – AGAD: Centralne Władze Wyznaniowe, sygn. 0063–0068, 0087, 0181, 0197, 0319, 0320, 0359, 0369–0371, 0901, 0992; Arch. Archidiec. w W.: Akta Konsystorza Generalnego Archidiec. Warsz., sygn. 900, 906, Akta Konsystorza Generalnego, sygn. 796–3, 796–7, 918/I.3.21, Akta Arcybiskupów Warsz., sygn. 929 I.3.22, sygn. 925 I.3., Wojciech Leszczyc Skarszewski (listy pasterskie), sygn. 800 I.4.3, 801 I.4.3., 802 I.4.3., Akta Konsystorza Generalnego tyczące się korespondencji z Deputacją Spraw zniesionych Instytutów Religijnych, sygn. 904 I. s. 4, Akta Konstystorza Generalnego Archidiec. Warsz. tyczące się Instytutów Suprymowanych 1816–1847, sygn. 895 I.3.7, 907 I.3.3., Zlecenia Konsystorialne, sygn. 1327 I.4.5., Uposażenie duchowieństwa, sygn. 901 I.3.8.; Arch. Kurii Biskupiej w L.: Rep. 64, teka 15, n 2575; Arch. Secretum Vaticanum (ASV) – Mikrofilmy w Punkcie Konsultacyjnym PISE w W.: sygn. ASV, Processus Consistoriales, 192 k. 78–101v., MF. 1C5 18.2, ASV, Processus Consistoriales, 222 k. 500–507, MF. 1C5 14.3.; B. Czart.: rkp. 891 s. 161; B. Ossol: rkp. 14189 k. 59, rkp. 14187 s. 41–46, rkp. 6851 s. 541–542, 544–546, 547–548; B. PAN w Kr.: rkp. 2379 k. 27–27v., rkp. 2381 k. 72–73v., 78–86, rkp. 3274 k. 110–113, rkp. 2021 k. 11, rkp. 2381 k. 33–86, rkp. 2387 t. 2 k. 179–180, 185–188, rkp. 3260 k. 68–75, rkp. 3269 k. 35–41, rkp. 3274 k. 110–113, rkp. 3279 t. 5 k. 5; – Informacja Michała Domańskiego z L.

Martyna Deszczyńska i Ewa Zielińska